Apirilaren 1etik 13ra "Gernika Berriren amets zapuztua" erakusketa Arma Plazan ikusgai izango da. Gernikako Bake Museoak Josu Chueca Intxusta historialariarekin batera osatutako erakusketaz gain, Gurseko gertakizunak eta hondarribiarrek bertan bizi izandakoak azalduko ditu Chuecak apirilaren 4an Kultur Etxean (19:00) emango duen hitzaldian. Izan ere, 50 hondarribiar baino gehiago igaro ziren Gurseko kontzentrazio esparrutik.
Ez da aurreneko aldia EHUko Historia irakasle Josu Chuecak halako solasaldi bat eskaintzen duela herrian. Antxeta Irratian "Euskal Erbestearen aurpegiak Frantzian" podcastean hainbat azalpen eman zizkigun 2023an, eta "Gurs, el campo vasco" ikerketaren berri ematen duen liburuaren harira, 2020ean "Gurs, euskaldunen kontzentrazio esparrua" hitzaldia eman zuen historialariak Kepa Ordoki memoria elkarteak orduan antolatu zuen "Bidasoko deportatuak" erakusketa ibiltariarekin batera.
Izan ere, azken urteetan Hondarribiko Udaleko Bizikidetza Batzordeak eskatuta, historialari talde bat Hondarribiko memoria lantzen aritu da. Horren haritik, 2021ean “Memoria Astea” antolatu zuten. Urte hartan, irailean 36ko estatu kolpea eman zenean Hendaiara txalupaz ihes egin zuten hondarribiarrak gogoan hartzen dituen plaka bat ezarri zuten Kai Zaharrean, baita oraindik ere bisirik ziren garaiko hondarribiarrak omendu ere. "Memoria Lekuak" bisita gidatua egin zuten herriko hiru ikastetxeetako ikasleekin, eta Itsas Etxean 1936an erbesteratuak gogoan mahai-ingurua antolatu zuten.
2023 urtean antolatu zuten bigarren Memoria Astea, eta besteak beste, bisita gidatuak errepikatu zituzten herritarrekin eta ikasleekin. Eta “Giza eskubideen urraketak. Entre dos dictaduras” hitzaldia egin zuten Kultur etxean. Era berean, Memoria Legearen eskutik, Pedro Muguruzari seme kuttun izendapena kentzea eta Francisco Sagarzazuren bustoa udalbatza aretotik ateratzea erabaki zuen udalak. Ondoren, 2024ean 1936an kargugabetutako Hondarribiko alkate, zinegotzi eta udal langileei aitortza eta erreparazio ekitaldia burutu zuten Itsas Etxean, eta bertara gonbidatu zituzten 27 omendutakoen senitartekoak eta hondarribiar ugari.
Gurs ezagutzara emateko beharra
Oraingo honetan, Hondarribian memoria ariketa egin nahian, horren ezaguna ez den errealitate batera hurbildu nahi izan dute. GURSeko kontzentrazio esparrua eta bertan bizitutakoa. Hondarribitik 123 kilometrotara, Bearnoan, Zuberoako mugatik hurbil zegoen Gurs herrian kokatuta zegoen kontzentrazio esparrua. 1939ko martxoan eraiki zuten eta Euskal Herriko mugan zegoenez, euskal herritarrei aterpea ematea izan zuen lehendabiziko helburu. Bertatik gutxienez 6.000 euskaldun pasa ziren eta, horien artean, 54 Hondarribiko gizon eta emakume igaro ziren 1939-1941 bitartean.
Josu Chuecak aipatzen duenez, 1939ko urtarrilaren azken egunetan, erbesterako bidea hartu zuten Katalunian milaka lagunek, eta Errepublikaren porrotarekin batera, urte hartako otsaila eta martxoa artean 275.000 erbesteratu bildu ziren gerraren errefuxatu gisa. Milaka soldadu errepublikanok eta horiekin batera emakume eta ume askok, mugaz bestaldera jo zuten Le Perthusetik, Bourg Madametik. Hori dela eta, Frantziako gobernuak, Francorena onetsi zuen egunotan, gerra horren ondorioz suertatu zen erbesteratu uholderik handienari aurre egin behar izan zion. Argelés sur Mer, Barcares eta Saint Cyprien bezalako Roussilloneko hondartzetan, hesi, itsaso eta soldaduen artean milaka errefuxiatu kokatu zituzten, hondarraren gaineko kanpalekuetan.
Horien masifikazio ikaragarriari aurre egiteko asmoz, Espainiako mugetatik gertu hainbat "Harrera Zelai" eraikitzea erabaki zuten agintari frantziarrek. Horrela, Sept Fonds, Le Vernet, Agde, Rivesaltes eta Bram kontzentrazio esparruekin batera, Zuberoatik 4 kilometrora zegoen Gursekoa hasi ziren eraikitzen 1939ko martxoaren erdialdean. Hainbeste jendetza hor egonda departamenduko buruak kexatu egin baitziren. «Inork ez zituen errefuxatu horiek aterpetu nahi, eta Frantzia osoan barrena banatzea erabaki zuten, eta ezer ezetik sortu zituzten kontzentrazio esparruen artean guretzako hurbilean Gursekoa izan zen», dio Chuecak. Historialariak egin dituen ikerketen arabera, Gursen bildu zen lehenbiziko multzoan 6.000 euskaldun, nazioarteko 4.000 brigadista, 2.500 espainiar, eta beste hainbeste abiadore zeuden. Maiatzerako 18.000 lagun kontzentratuak zeuden 1.800 x 400 metroko esparru horretan.
Baina 1936ko estatu kolpearen ondoren Pirinioz bestalde Frantziara jo zuten familiak, hasiera batean frantses gobernuak esku zabalik hartu zituen arren, 1939an Errepublikaren porrotarekin batera, erbestea masiboa eta definitiboa izango zela ikusirik, jarrera aldatu egin zuen. 1939an muga itxita topatu zuten, eta errefuxiatuak indesirable izendatu zituen Frantziak kontzentrazio esparruetan atxikiz. Francok irabazi zuela egiaztatu zenean, «kontzentrazio esparruetan zeuden erbesteratuak gatibu bilakatu ziren, ez zeuden preso, baina ez ziren askeak» dio Chuecak. Izan ere, 60-80 pertsona aterpetzeko egurrezko barrakoietan banatuak, hesituak eta militar frantsesak kontrolatuak zeuden. Chuecak dioenez, hasieran erbesteratuentzat behin behineko soluzioa bazen ere, frantsesak ohartu zirenean luzerako zihoala, zenbait kontzentrazio esparrutan egurrezko egiturak adreiluzkoengatik ordezkatu zituzten.
Ikastetxeetan ere pedagogia
Aipatu bezala, honen berri ematen duen"Gernika Berriren amets zapuztua" erakusketa Arma Plazan ikusgai izango da apirilaren 1etik 13ra, eta apirilaren 4an (19:00), Kultur Etxean, Josu Chueca Intxusta historialariarekin hitzaldia proposatzen dute Gurseko gertakizunak eta hondarribiarrek bertan bizi izandakoak ezagutara emateko.
Bestalde, herriko ikastetxeei zuzendutako hainbat proposamen ere landu ditu Koldo Ortega, Joxerra Enparan, Aitzol Arroyo eta Pedro Barrusok osatzen duten herriko historialari taldeak. Unitate didaktiko bat osatu dute Gurseko errealitatera gerturatzeko, eta hondarribiar batzuen bizipenak zuzenago ezagutzeko. Eta lanketa hori egin ondoren, Gurseko kontzentrazio esparrura bisita egiteko aukera ere izango dute, han dagoen memoria gunea ezagutzera, azken urteetan, Irungo Pio Baroja institutuak antolatu izan dituen bisitaldien antzera.
