Beste Hondarribia bat ezagutu zuen Maximo Sagarzazu Ugartek. Gaur egungo hondarribiarren begiek ikusita ere, hautematen ez duten Hondarribia. 1912an Larramendi-Enea baserrian mundura sortua, mendia, basoak, fauna eta flora ongi ezagutzen zituen. Arrantzale herria ere bazen Hondarribia duela 100 urte, eta kostaldeko lanpernak biltzeko arroka onenak edo arrantzarako leku egokienak zeintzuk ziren ere bazekien. Haurtzaroan bere aitonari entzundakoak, eta gero herriko txoko guztiak miatu zituelako zekizkien. «Gure attonak oso ondo ezagutzen zuen Hondarribia, eta utzi zuen marraztua eta idatzita nahi zuelako guk ezagutzea nolakoa zen bera mutil koxkorra zenean, baserritar baten ikuspegitik», dio Lupe Altuna Sagarzazuk.
Maximoren biloba da, eta berekin elkartu gara Arma Plazako Interpretazio Zentroan, Maximo Sagarzazu Ugartek lagatutako 40 urteko lanaren berri ematen duen erakusketan. Lupek ondo ezagutzen ditu attona Maximok bizitza oso batean bildutako jakintzen berri ematen duten mapak eta koadernoak. Kontatu digunez, gogoan dute «etxeko salan erakusketan dagoen mahaian bertan lanean beti, eta bizirik zegoela erretiratu zenean bokadiloa hartu eta mendi buelta egitera joaten zela Jaizkibelera, zoko eta bazter guztiak ikustera».
Natura irakurtzen zekiten begien begiradaz, eta eskuz egindakoa da senideei, baina baita herriari ere lagatutako altxorra. 1999an zendu zen Maximo, baina 60. hamarkadan herria aldatzen ari zela ikusita, berak ezagututako hura 18 plano eta 20 bat koadernoetan islatua uzteko lana hasi zuen bere etxeko salaren mahaigainean. Orain mende laurden beranduago “Hondarribia Bihotzez Marraztua” erakusketa antolatu du Arma Plaza Fundazioak Euskadiko Artxibo Historikoarekin elkarlanean honen berri emateko. Martxoaren 30a arte bisita daiteke Arma Plazako Interpretazio Zentroan.
Hondarribia nolakoa zen erakusten digute planoa hauek, baita denboran atzera bidaiatzera gonbidatu ere. Denbora kapsula bat bezala, garaiko gizartearen lekukoa utzi baitzuen Maximo Sagarzazuk ondorengo belaunaldiek jakin zezaten.
Armairuan gordetako altxorra
Bizirik zegoela saiatu zen bere lana ezagutzera ematen. Baina 1999an hil eta 2025 urtera itxaron behar izan du Hondarribiko herriak bere lana ezagutzeko. «Saiatu zen eta atera zen aldizkariren batean, baina ez zuen aparteko interesik piztu orduan, eta ondo gordeak genituen ez hondatzeko etxean». Izan ere, duela 100 urteko Hondarribia tipula baten antzera, azalez-azal, arloz-arlo deskribatzen eta deskubriarazten bagaitu ere, senideek ongi zekiten zer nolako altxorra zeukaten esku artean. Etxeko armairuan eduki baitute ia hiru hamarkada gordeta. «Hor egon da 30 bat urte, eta orain baldin bada ongi! Gustura gera, gauzatu dela ikusteaz, bera oso kontent egongo zen hau ikusita, berak bai nahi zuelako erakutsi», dio bilobak.
Aranzadi zientzia elkarteko Iñaki Sanz-Azkue ikerlariak kasualidadez izan zuen plano hauetako bat ikusteko aukera 2020an. Eta hortik abiatu zen Maximoren lana argitara ekartzeko prozesua. Jaizkibel mendian aurkitutako errotarriak mapa hauetako batean Maximok zehaztutako leku-izen batetik tiraka aurkitu baitzituzten. Adituen arabera, urte askotarako eman dezake plano eta koaderno guztiek eskaintzen duten informazioa aztertzea.
Bere Hondarribiaren inbentarioa
Planoak, metro eta hogei zentimetroko zabalerakoak dira, eskuz eginak, eta ikusgarriak izanik ere, 20 bat koaderno ere utzi zituen idatziak. Herriko kontakizun, usadio eta garaiko kronika soziala egiten du Maximok hainbat pasartetan, olerki nahiz prosan. Makina bat leku-izen ematen ditu herriko hizkeran izendatuak. «Oroitzen zituen detaile guzti guztiak», dio Lupek, «erreka guztiak, baserriak, iturriak, bideak eta beretzat deigarria den guztia, zuhaitz bat hemen, edo kardineru txoriak nondikan pasatzen ziren, kostako arroka guztiak, eta lanpernak biltzeko arroka onenak ere... dena jartzen zuen».
Halaber, planoek ez dute bakarrik alde fisikoa irudikatzen, baita bizimodu bat ere. «Jendea marrazten du, prozesioak, ardien bazkarako larre onenak, eta Alde Zaharra eta Portuko planoetan etxe guztiak, eta nor bizi zen eta bere ofizioak ere», azaltzen du Maximoren bilobak.
Baina esan bezala, Larramendineako semea zen, eta baserrien inbentario bat ere utzi zuen egina. Izan ere, mapetan adierazi eta kokatzeaz gain, koadernoetan ere baserri bakoitzari orrialde bana dedikatu zion. «Batzuk berak ere ez zituen ezagutu desagertuak zirelako, baina hor bizi izandakoak ezagutzen zituen eta denak zerrendatu zituen», dio Lupe Altunak. Izan ere, baserriekin bezala, Hondarribiko herriaren duela 100 urteko inbentario moduko bat da Maximok marraztutakoa. Baita bihotzez marraztu ere.
Hartara, senideek etxeko armairuan gordea zuten altxorra Euskadiko Artxibo Historikora eraman eta lanak eskaneatu eta digitalizatu egin dituzte, aurrerantzean denon eskura egon daitezen. Adituen arabera, hondarribiarren interesekoa ez ezik, denona baita. Momentuz, martxoaren 30a arte hondarribiarrek gozatu dezakete Arma Plazan.
